Door Jos Overbeeke

Philipp Dettmer is niet de enige auteur die over dit onderwerp schreef, want over het immuunsysteem zijn de afgelopen jaren meerdere Nederlandse boeken verschenen en dat is een schone zaak! Het immuun- of afweersysteem is immens belangrijk – iemand met reuma weet dat als geen ander – en het is nuttig als we er een beeld van hebben. In tijden van corona is het immuunsysteem sowieso elke dag in het nieuws.
Aan boeken over het immuunsysteem valt echter iets op, namelijk de rol van beeldspraak. Steevast gebruiken auteurs termen als ‘vesting’, ‘aanval’, ‘verdediging’, ‘soldaten’, ‘wapens’, ‘misleiding’ – alsof een uitleg zonder zulke vergelijkingen niet mogelijk is, alsof het verhaal anders niet overkomt. Terwijl bacteriën, virussen en onze eigen lichaamscellen toch echt gewoon stukjes materie zijn, die zonder plan of bewustzijn hun dingen doen.
Philipp Dettmer, de auteur van ‘Immuun. Over het fascinerende systeem dat ons in leven houdt’, verlustigt zich helemaal in deze vergelijkingen. Hij zegt: stel nu eens dat elke lichaamscel zo groot is als een mens. Zelf worden wij dan zo groot als 15 tot 20 keer de Mount Everest. Een bacterie, in onze darmen bijvoorbeeld, krijgt de grootte van een konijntje, en het binnenste van onze lichaamscellen vergelijkt hij met rijstkorrels, appels en watermeloenen. Eiwitten worden ‘koeriers die berichten overbrengen’ of ze zien eruit als ‘hefbomen, wielen en dominostenen’.
Al deze beeldspraak leidt tot een levendig, maar ook wat overvol boek. Van huis uit is Dettmer thuis in information design, aldus de inleiding, hij is geen arts of bioloog. Op zeker moment werd hij echter hardhandig met zijn immuunsysteem geconfronteerd – hij kreeg kanker – en dat was reden om alle stoffen en interacties van de menselijke afweer tot op de bodem uit te zoeken. Dat bleek een helse klus, waarvoor hij regelmatig bij immunologen te rade ging.

Meercelligen

Binnen de ruimte van een recensie is het absoluut onmogelijk Dettmers gelaagde verhaal even kort samen te vatten. Wel kunnen we een paar principes aangeven die het immuunsysteem in perspectief plaatsen. Ze maken iets duidelijk over waarom dit systeem van B-cellen, T-cellen, neutrofielen, macrofagen, dendritische cellen en wat dies meer zij, zo ingewikkeld is.
Dit verhaal begint dan minstens 540 miljoen jaar geleden, toen uit eencelligen de meercellige wezens ontstonden. De meercelligen groeiden in omvang en complexiteit en zo krijgen we achtereenvolgens de bekende levensvormen van wormen, vissen, reptielen, zoogdieren en andere. Voor bacteriën en virussen is zo’n meercellig wezen een paradijs om te vertoeven, een ecosysteem dat aangenaam is qua temperatuur en waar voedsel in veelvoud voorhanden is.
Nu zijn bacteriën en virussen werkelijk overal, dus de nieuwe meercellige wezens werden onmiddellijk met deze micro-organismen geconfronteerd. Bacteriën en virussen kunnen kwaadaardig zijn, en het gevolg was dat de meercelligen afweermechanismen gingen ontwikkelen tegen deze indringers.

Wapenwedloop

Om nu zelf tot beeldspraak over te gaan: de evolutie toont een soort wapenwedloop tussen micro-organismen enerzijds en meercelligen anderzijds, en deze wapenwedloop resulteerde in een uiterst geraffineerd afweersysteem én in uiterst geraffineerde virussen en bacteriën.
Dit wordt nog duidelijker als je beseft hoe groot wij mensen eigenlijk zijn – Dettmers beeld van een Mount Everest is niet verkeerd. Ons lijf telt miljarden en miljarden cellen, terwijl bacteriën en virussen nog kleiner zijn dan onze cellen. Tel daarbij op dat een bacterie zich gemiddeld in 30 minuten voortplant, en het wordt helder dat de mogelijkheden tot evolutionaire aanpassing praktisch eindeloos zijn.
Het menselijk immuunsysteem heeft dus uitgebreid de tijd gehad om zich te ontwikkelen. Dettmer noemt het, na de hersenen, het meest complexe systeem in het universum. Vergelijk dat eens met het inwendige van een ster, dat vaak niet veel meer is dan een gigantische samenballing van maar twee verschillende atomen: waterstof en helium. Het mag dan ook niet verbazen dat nog lang niet alles is opgehelderd over dit afweersysteem. De huidige tijd lijkt voor immunologen een gouden periode te zijn, waarin veel tot nu toe onbekende processen worden blootgelegd.

Boek Philipp Dettmer een aanwinst

Dettmers boek gaat over het immuunsysteem in het algemeen, niet speciaal over auto-immuunziekten. Deze aandoeningen komen aan het eind kort aan de orde, en daar legt hij uit hoe het immuunsysteem kan ontsporen. Het boek van Philipp Dettmer is zeker een aanwinst. Tegelijk geldt dat wie liefst rustiger en behapbaarder wil beginnen, beter de uitgave van Stichting Biowetenschappen over hetzelfde onderwerp ter hand kan nemen.

Philipp Detmer, Immuun. Over het fascinerende systeem dat ons in leven houdt ISBN 978 90 213 4136 1, € 24,99 | ISBN e-book 978 90 213 4137 8, € 14,99, 8 februari 2022

Wil je meer weten over reuma? Kijk dan in de rubriek Reuma van A tot Z.